نگاه دکتر شریعتی به قرآن | bazargan1 | @کانال تفسیر قرآن استاد بازرگان
4
@bazargan1
پیدایش انسان و پیوستگی او به سلسله تکامل موجودات زنده مطرح ساخت، دکتر شریعتی از بعد »انسان 
شناسی« و دید عارفانه و شاعرانه خود، برای نخستین بار فاصله »لجن تا روح خدا« را در صیرورت انسان از 
»حَمَإ مَّسْنُون« ) گِل بدبوی مانده(، یعنی منشاء مادّی حیات انسان در کره زمین ، تا »نفخه روح الهی« در 
استعداد آدمی را مطرح ساخت و فاصله خاک تا افالک را عارفانه به تصویر کشید.
شریعتی داستان »هابیل و قابیل« را نه به عنوان قصهای از دو پسرِ آدم، که به دنبال کشف همسرشان 
بگردیم! بلکه به عنوان نماد و سرآغاز دو جریان تاریخی خیر و شر و دو راه متنافری که فرزندان آدم طی 
کرده و میکنند معرفی کرد؛ دو راهی که یکی به خشونت و خون و خرابی و خسران میانجامد، و دیگری به 
الفت و ایثار و آبادی و ایمان. او با تخصصی که در تاریخ داشت، راههای طی شده این دو جریان و سنّت 
الهی یا فلسفه تاریخ را در بستر جوامع مختلف به ما نشان داد.
شریعتی بود که گفت: قرآن با نام خدا آغاز و با نام »ناس« ختم میشود! اگر با نام خدایش آغاز کردهای، با 
خدمت به خلقش به پایان رسان. او با هوشمندی تمام سه جریان تاریخی: »اربابان قدرت«، »مالکان ثروت«
و »معبودان ضاللت« را در بستر تاریخ معرفی کرد تا از شرّ آنها به پناهگاههای سه گانه معرفی شده در 
سوره »ناس«: رَبّ الناس، مَلِکِالناس، اِلهِ الناس پناهنده شویم. او با ذوق ادبیِ سرشار خویش این مثلث را، 
برای آنکه به روشنی تبیین گردد، با تعابیر دیگری نیز به کار برد: زور و زر و تزویر، مَلِک و مالِک و مُلّا، 
هامان و قارون و فرعون، تیغ و طال و تسبیح. شریعتی سرنخ این مثلث را در تحوالت جامعه اسالمی دوران 
امام علی نیز دنبال کرد: قاسطین، ناکثین، مارقین و پس از آن در: استعمار و استثمار و استحمار.
شریعتی با عبور از معنای ظاهری و تدبّر در باطن آیات، مفاهیم کلیدی قرآن را به سادگی برای جوانان 
تبیین نمود، از جمله در تفسیر سوره »ماعون« نشان داد سراغ »تکذیب کنندگان دین« را نیز باید در 
کسانی گرفت که اتفاقاً نماز هم میخوانند! اما یتیم را از خود میرانند و انگیزهای برای سیر کردن شکم 
گرسنگان ندارند. چرا که نماز آنها با کسالت و تنها برای ریاکاری است و مردم را از حقوق اجتماعیشان 
مانع میگردند.
شریعتی عالوه بر کنجکاوی در نام سورهها و دقّت موشکافانه در تقسیم بندی موضوعی عنوان سورههای
قرآن، همچنین پیامهای کلی یا زیر مجموعه سورهها و نیز آیات کلیدی آنها، واژههای قرآنی را نیز مورد 
ریشه یابی کارشناسانه قرار داد و معانی بسیار عمیقی از آنها استخراج کرد. نمونهای از این واژهها »عبادت« 
است که با تعمّق در مفهوم ریشهای این واژه دریافت که عبادت همان هموار کردن راه دل برای مَرکب یار 
است؛ به سخن حافظ در معنای مجازی آن:
آب زنید راه را هین که نگار میرسد مژده دهید باغ را هین که بهار میرسد


نگاه دکتر شریعتی به قرآن | bazargan1 | @کانال تفسیر قرآن استاد بازرگان
5
@bazargan1
اما به نظر این قلم، مهمترین اثر شریعتی در قرآنشناسی، نوشته بینظیر »حج« اوست که برای روشنفکران 
همچون رساله عملیه برای دینداران سنتی مذهبی در سفر حج است و گام به گام مناسک را در پرتو 
روشنگریهای آن طی میکنند. قرآن همه مناسک حج را »شعائراهلل« نامیده است، شعائر از ریشه شَعر 
)موی(، داللت بر ظرافت و نازک بینی میکند، در کلمات: شِعر، شاعر، شعور و شعار، به نوعی دقتِ نظر و 
نازک بینی و نمادین بودن موضوع نهفته است. از این روی تمام مناسک حج نمادین است و جنبه سمبلیک 
دارد.
شریعتی این نمادها را از طواف گرفته تا سعی صفا و مروه و رمی جمرات و قربانی با قلم سحر آمیز خود باز 
کرد و به زیباترین وجه از آسمان به زمین و از تعبّدِ تقلیدی به تعقل و تفکر در زندگی روزانه آورد؛ او در 
حج نیز همان مثلث معروف رَبّالناس، مَلِکِ الناس، اِلهِ الناس را در سه گام »عرفات« )عرفان(، »مشعر« 
 )شعور( و »مُنی
ٰ« )عشق در قربانی( دید و به دیگران نشان داد.
خاطره کوچکی از ذوق و ذکاوت شریعتی در فهم قرآن خالی از فایده نیست؛ حدود سال ۵۴۴۴ بود که
جداول و منحنیهای کتاب سیر تحول قرآن را که مرحوم پدر از زندان برای سخنرانی در روز مبعث در
زندان قصر تهیه و به بیرون فرستاده بودند، به دکتر شریعتی نشان و برای او شرح دادم. فهم آن جداول 
ذهن و ذوق ریاضی میخواست و گمان نمیکردم کسی که ادبیات خوانده چیز زیادی از آنها دستگیرش 
شود، اما بعدها فهمیدم نه تنها پیام اصلی آن تحقیقات را بیشتر از خود من گرفته بود، بلکه گزارشی که از 
این کار برای دانشجویانش داد، و بعدها در نامه مفصلی از مشهد برای این قلم فرستاد، در این نیم قرن و 
اندی، هیچکس تا کنون کتاب سیر تحول قرآن را همچون شریعتی وصف نکرده است.
مجموعه اظهار نظرهای دکتر شریعتی در این زمینه در کتابی تحت عنوان »کاربرد آیات قرآن در اندیشه 
دکتر شریعتی« به همّت امیر رضایی از ۴۱ جلد مجموعه آثار او استخراج شده است. این نوشته گرانسنگ 
نشان میدهد که دکتر شریعتی از ۵۵۴ سوره قرآن دستکم درباره آیاتی از ۱۴ سوره سخن گفته است!
در قرآن آمده است: »آنهایی که دانش داده شدهاند، )به چشم بصیرت( میبینند که آنچه از جانب 
پرودگارت بر تو نازل شده حق است و مردم را به راه سربلندی و ستودگی رهبری میکند«.)۵)
بیشک شریعتی از کسانی بود که به برکت دانشی که به توفیق الهی فرا گرفت، آن حقانیّت را به وضوح دید 
و برای نشان دادنش به دیگران عمر خود، و سرانجام جانش را فدا کرد.
این از سخنان حکمتآموز امام علی)ع( است که: »این قرآن را )با طرح سواالت خود( به زبان آورید و )گرنه 
بدون پرسش( هرگز سخن نمیگوید. لیک من شما را از)گنجینه نهفته در( آن آگاه میکنم؛ هان بدانید که
نگاه دکتر شریعتی به قرآن | bazargan1 | @کانال تفسیر قرآن استاد بازرگان
6
@bazargan1
علم آنچه در پیش است )عوالم آخرت و رستاخیز( و سخن تازه از گذشته )تاریخ(، درمان دردهای )اخالقی 
فردی و اجتماعی( شما و نظم )نحوه سامان دادن( امورتان در آن است«.)۲)
شریعتی از اولین کسانی بود که با عینک جامعه شناسی و تاریخ و دستاوردهای دنیای مدرن به قرآن نگاه 
کرد و سواالتی را با قرآن مطرح کرد. نه همه برداشتهایش درست بود و نه خود هرگز چنین انتظار و 
ادّعایی داشت، اما هیچکس نمیتواند دریچههای تازه و تحول آفرینی را که او با سواالت تازهاش برای فهم 
بهتر قرآن گشود نادیده بگیرد.
خداوند او را با انبیاء و صدّیقین و شهداء ٰ و صالحین محشور کند که در راه و رفیق آنان بود:
 وَمَنْ یُطِعِ اهللَ وَالرَّسُولَ فَأُولَ
ٰئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اهللُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ 
 وَحَسُنَ أُولَ
ٰئِکَ رَفِیقًا )نساء ۹۱)
خرداد ماه ۵۴۱۹
۵ -وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی إِلَى
 
ٰ صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ )سبا ۹)
۲ -ذلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ، وَلکِنْ اُخْبِرُکُمْ عَنْهُ: اَال اِنَّ فیهِ عِلْمَ ما یَأْتى وَالْحَدیثَ عَنِ الْماضى، وَ 
دَواءَ دائِکُمْ، وَ نَظْمَ ما بَیْنَکُمْ )نهجالبالغه خطبه ۵۱۱)